Maddi Barber: "Zinemak badu zerbait kolektiboa"

Nafarroako Pirineotako magalean, Itoizko urtegiaren eraikuntzak zazpi herri eta hiru natura erreserba uraren azpian utzi zituen 90eko hamarkadan. 592 metroz goiti zegoenak bizitzeko aukera izan zuen beraz, baina hortik beiti, dena urpean gelditu zen. Horrek ur azpikoa aldatzeaz gain, inguruko guztia aldatu zuen eta Maddi Barber zuzendariak galdera bat buruan zuela erabaki zuen dokumentala egitea: “Nola bizi gaitezke gaur hemen, jakinda ezagutu dugun bailara, gure herriak eta tokiak, egunero ikusten dugun ur horren azpian daudela? Zer-nolako bizitza da posible horrelako eraldaketa baten ondoren?”. 592 metroz goiti Larraintzarko bentan ikusteko aukera izanen dugu, 19:00etan.

• 2018an amaitu zenuen lana baina oraindik ere bere bidea jarraitzen du 592 metroz goitik, gurean bezalako eskualdeetan proiektatzen jarraitzen da, adibidez. Eta bidea ez da motza izan, Suizan estreinatu zenuen, Zinemaldian ere Zabaltegi-Tabakalera sailan leihatu zen. Horrelako erantzuna izanen zuenik uste al zenuen?

592 metroz goiti master bukaerako lana izan zen. Ikus-antropologia ikasten ari nintzen Manchesterren eta master horretako amaiera lana izan zen. Orduan ez nuen batere espero izan duen ibilbidea. Jaialdi internazional eta baita herri txikietan ere erakutsi izan da. Niretako nahiko sorpresa handia izan zen eta nolabait ere piztu zizkidan zinema egiten jarraitzeko eta hainbat gai jorratzeko gogoak.

• Zergatik uste duzu izan duela horrelako erantzuna?

Egia esanda ez dakit zergatik izan duen horrelako ibilbide oparoa. Okurritzen zait oso leku konkretu txikietan eta espezifiko bati buruz hitz egiten badu ere mundu osoan gertatzen den eta gertatzen ari diren gauzei buruz hitz egiten duela. Hau da, proiektu estraktibista kapitalista batekin zure lurraldea utzi behar izanaz. Eskala txikian oso gauza kontretu batetaz hitz egiten du baina oihartzuna du munduan zehar gertatzen diren eta gertatzen jarraitzen duten gauzen inguruan. Imajinatzen dut horregatik izan daitekela.

• Aipatu dugu, galdera batek eragin zuela dokumentalaren sorrera. Eta galdera horri erantzuteko, Ilargi abeltzaina eta Javier basozaina ditugu. Hitz gutxirekin eta, batez ere, haien espresioekin asko esaten dute dokumentalak jasotzen dituen irudietan. Animaliekin duten harremanarengatik eta haien bidez urtegira gerturatzen direlako aukeratu zenituela esan duzu, ezta?

Proiektu hau udaran egin nuen eta argi nuen urtegiko paisaietara gerturatu nahi nuela, hor jarri nahi nuelako fokoa, paisai horrek sortzen zidalako galdera bat: nola bizi orain ura ikusten dugun tokian baina guk badakigunean azpian herriak daudela? Nola bizi gaitezke irudi bikoitz horrekin? Iraganeko irudiarekin eta gaur egun dugun urtegiaren irudiarekin? Joan nintzen lehenengo egunean ez nuen inor topatu bertako jendearendako ez baita paseatzeko leku bat, lekuak mina egiten digulako. Urtegiaren beste aldean, ordea, aurkitu nituen behi batzuk ura edaten eta horrek beste galdera bat sortu zidan: behi horiek baldin badaude norbait egonen da behi horiek zaintzen, etorriko dena edo haiekin mugituko dena. Horrela hasi nintzen pentsatzen zer abeltzain edo basozain zeuden lanean urtegitik gertu eta animalien bidez gerturatuko zirela paisaia horretara. Izan ere, bertan animaliak dituzten askok haien lurrak edo etxeak galtzen ikusi dituzte edo bizilagunenak. Animalien bidez toki horretara bueltatzea indar handikoa iruditzen zitzaidan. Ilargi abeltzainak kontatzen zidan berak hasieran behiak ikusten zituenean urtegiko ura edaten pentsatzen zuela: “Ez! Ur hori gaiztoa da! Edo txarra! Ez dakizue zenbat min eragin digun!”. Baina, era berean, konturatzen zen behi horiek 30 litro ur behar zituztela eta bere herrian udan ur falta izan ohi dela, beraz hor bazegoela putzu bat behientzako. Honen bidez berak ere prozesu bat igaro zuen, dolu bat egiteko pausuak ematen hasi zen, ulertzeko orain ur hori hor dagoela eta animaliek erabili dezaketela. Zerbait daukagu egiteko, gure esku dago nola bizi dugun hori ere.

• Esan bezala, isiltasunak, denborak, garrantzia du haien historia kontatzerakoan. 592 metroz goiti, batez ere, hausnarketa bisuala bat dela esan genezake?

Zinema dokumentala oso kodifikatua dagoela iruditzen zait askotan. Elkarrizketak, iritziak, aldekoak eta kontrakoak biltzen ditu edo salaketa publiko oso esplizitua izan ohi da. Nik kasu honetan ez nuen interesik horrelako zerbait egiteko. Alde batetik, uste dudalako, Itoizko urtegiaren historian dagoeneko egin direla horrelako lan asko eta oso ongi daudela gordetzen dutelako momentu bateko memoria kokretu bat eta gizarte baten nahiak eta borrokak, hori oso ederra da baina nire bilaketa beste bat zen. Esaten duzun bezala ikusentzunezko bilaketa bat zen. Niri interesatzen zitzaidana zen nola bizi daitekeen pertsona bat bertan eta hori bisualki hartu nahi nuen. Nola ziren hor bizi ziren animalien soinuak, nola arnasten dugun leku hori, argiak zer paper jokatzen duen... Momentu konkretu batean eta historio bat kontatu nahi nuen hor egote batetik, fisikoki egotetik. Gauza batzuk aukeratuak izan dira, kamara eskuan neraman beti eta mugitu egiten da batzuetan, ez da irudi teknikoki perfektua, kamararen atzean dagoenaren arnasketa, zalantzak, mugimendua somatzen dira, nola erantzuten duen, nola geunden momentu konkretu horretan leku horretan interesatzen zitzaidalako.

• Galderek, hausnarketek eraman zituzten dokumentala grabatzera. Erantzunik edo ondoriorik atera al zenuen?

Galderak hartzen ditut beti lana nolabait martxan jartzeko, abiapuntu moduan, baina gero, askotan, bidean galdu egiten dira eta ez dut erantzunik bilatzen. Kontrara, agian, beste galdera batzuk sortu daitezke. Kasu honetan galdera horrekin hasi nintzen, nola bizi gaur leku horretan? Baina beste galdera batzuk sortu ziren. Adibidez, nola egin dezakegu dolu bat paisaia, espazio edo lurralde batekiko? Elizak, funeralak edo bestelako erritualak ditugu norbait hiltzen denerako baina nola egin dezakegu hori gizakia ez den zerbaitekiko? Zer motatako erritualak sortu ditzazkegu? Hori izan zen galdera bat. Beste bat izan zen: zinema izan al daiteke doluari lekua egiteko toki bat? Zinemak badu zerbait kolektiboa dena eta bailaran jarri genuenean, adibidez, orain arte kolektiboan aipatutako gauzak hitz egin zirela iruditzen zait. Askotan mina bakoitzak geratzen du barruan eta ez genuen leku bat honen inguruan hitz egiteko. Ni, egite prozesuarekin, bailarako beste jende batekin elkartu naiz, mina egiten duenaren inguruan hitz egin dugu, dolu hori nola egin galdetu diogu gure buruari. Zerbaitetarako balio izan du, zerbait eragin du, nirekiko behintzat.

• Dena den, ez dugu esan, baina 592 metroz goiti “diptiko” baten lehenengo orria dugu. Ondoren Urpean lurra ere argitaratu zenuen, 2019an. Espero dugu Larraintzarren aurrerago, hau ere, ikusteko aukera izatea. Honetan, Solidarios de Itoiz eta urtegiaren aurkako haien ekintzak dira protagonista?

Filma bukatu nuenean lagun bati bidali nion eta berak esan zidan: “Bueno, filma ongi dago baina azalean gelditu zara”, horregatik ere filmaren izenburua, 592 metroz goiti, urperatu ez zenaren historioa da, hortik goiti bizi denaren historioa, salbatu denaren historioa. Ez nintzela Itoizko urtegiak ekarri zuen guztian sartu esan zidan lagunak. Hortik abiatuta bigarren film bat egitea pentsatu nuen: Urpean lurra. Solidarios con Itoitz talde aktibista ekologista bat izan zen eta ekintza pila bat grabatu zituzten. 80 ordu zituzten grabatuta eta material guztia utzi zidaten. Horrekin eta beste elementu batzuekin osatu da Urpean lurra, 50 minutuko filma. Urpean dagoen horretara eraman ahal nauten gauzei erreparatzen die. Kasu honetan galdera zen: zinematografikoki nola joan dagoeneko ez dagoen toki batera? Zer estrategia zinematografiko erabili daiteke? Alde batetik artxibo irudi horiek, bestetik, leku hori ezagutu eta gaur egun horrekin lotan amets egiten dugun pertsonen ametsak. Konturatu bainintzen bertako askok, lo, leku horiekin amets egiten dugula. Txikitan bizi izan ditugun leku horiekin, gauetan etortzen dira eta fisikoki bertan gaude eta orduan amets horien kontaketa ere bada. Bestetik, paisaiak ere kontatzen du leku horren historia, adibidez, zuhaitzak daude eta haien enbor erdia urpean dago eta beste erdia kanpoan, edo errepide bat uretan sartzen dena. Kanpotarrek askotan esaten dute, ze leku polita! Baina ongi fijatzen bazara ez da laku bat, oraindik ikusten da ezagutzen dugun lurra urpean dagoela.

• Zure azkeneko lanetara salto bat eginen dugu. Azaroan Harria eta Poltsa instalazioa estreinatu zenuen San Telmo Museoan, Donostian. Zer moduz joan da?

Oso ariketa polita izan da eta nire lurraldetik atera nau, azken urteetan beti izan bainaiz bertan lanean. Kasu honetan museo bikoitza proiektu horretan eskatzen zidaten museoaren kolekzioaren inguruko zerbait ekoiztea eta ariketa zaila baina ederra iruditu zait. Nire lekutik atera behar izan naiz bilatzeko zer ekarpen egin nezakeen museoaren kolekzioaren berirakurketa bati. Arkeologiara gerturatu naiz, azkenean San Telmo museo arkeologiko gisa hasi baitzen XX. mende hasieran. Horrekin instalazio bat egin dugu urtebetez egonen dena San Telmon. Niretzako bereziki interesgarria izan da espazioaren inguruan pentsatzea, orain arte filmak egiten bainituen munduko leku ezberdinetako pantailetarako, baina kasu honetan pantaila bat ere sortu dugu, pantaila mugikorra, gurpilak ditu eta momentu konkretu batzuetan mugitzen ari gara.

• Eta, orain zertan ari zaren aurreratzerik ba al duzu?

Hilabete batzuk proiekturik gabe egotea erabaki dut 592 metroz goititik Harria eta Poltsara proiektu bat bestearen atzean egin ditudalako inolako deskantsurik gabe eta banuen gogoa dena gelditzeko eta hilabete batzuk hartzeko eta pentsatzeko nondik abiatu nahi dudan ondoren. Horretan nabil. Batzutan ideia asko etortzen zaizikit burura eta esaten diot, utziezu denbora eta ea hemendik hilabete batzuetara hor jarraitzen duten.